Yurttaş gazeteciliği, ana mesleği gazetecilik olmayan bireylerin dijital iletişim teknolojilerini kullanarak haber üretim sürecine katılmalarını ifade eder. Bu kavram, anaakım medyanın tekelleşme ve sermaye yoğunlaşması nedeniyle yurttaşların temsilinden uzaklaşmasına bir yanıt olarak ortaya çıkmıştır. Ancak, yurttaş gazeteciliği terimi, her kameralı akıllı telefon sahibi bireyin gazeteci olarak görülmesi gibi bir yanılgıya neden olmaktadır. Bu nedenle bazı akademisyenler ve gazetecilik örgütleri, olay yerinde bulunan ve olayı kaydedip paylaşan bireyler için ‘tanık’ teriminin daha uygun olduğunu savunurlar. Yurttaşın haber aktarımında yaptığını gazetecilik olarak nitelendirmek gerekirse de bunu ‘Tanık gazeteciliği’ olarak tanımlamak daha uygun olabilir. Bu tanıklık bireylerin haberin konusuna tanıklık edip tanıklıkları kadar bilgi paylaşmasını içerir ve içerikle görseller tamamen teyit edilmeye muhtaçtır. Bu durumdaki kişilerin mesleki anlamda ve geleneksel formatta profesyonel gazeteci olarak kabul edilmeleri yanlıştır. Gazetecilik mesleğinin etik kuralları ve meslek örgütlerinin uluslararası kabul gören özdenetim mekanizmaları yurttaş gazeteciliği için de işletilebilir hale gelirse yurttaş gazeteciliği toplumsal katılım ve demokrasi açısından büyük bir öneme sahip olacaktır.

Anahtar sözcükler: Yurttaş gazeteciliği, Tanıklık, Yeni medya, Sosyal medya, Etik

Giriş

Tekelleşme ve anti demokratik hükümet sistemleri, kamuoyunun doğru ve çeşitli bilgiye erişimini kısıtlayarak demokratik toplumlar için ciddi bir sorun teşkil etmektedir. Gazeteciler ve toplum bu sebeple habere özgürce erişmek ve haberi sansüre takılmadan iletmek için alternatif arayışlarına girmişlerdir. Alternatif medya arayışlarının bir parçası olan yurttaş gazeteciliği, sıradan yurttaşların haber üretim sürecine aktif katılımını sağlayarak daha eşitlikçi bir haber akışı sunmayı amaçlamaktadır.

Liberal haber üretim pratiklerinde, sıradan yurttaşlar genellikle olumsuz olaylar üzerinden haber olurken, iktidarın tüm söylemleri güvenilir kaynak olarak kabul edilmektedir (UVA Persvoorlichting , 2018). Ancak yurttaş gazeteciliği pratikleri bu dengesizliği ortadan kaldırarak yurttaşların da güvenilir haber kaynakları olabileceğini göstermektedir. Liberal yaklaşımda gazeteciliğin amacı açıklanırken, demokrasi ile özgür basın arasında vazgeçilemez bir bağ kurulmaktadır. Basın, diğer güçler yasama, yürütme ve yargı erki yanında güçler dengesini sağlayacak dördüncü bir güç olarak konumlandırılır (Sönmez, 2017).

Tanık gazeteciliği, bir olaya tanıklık eden ve bunu kaydederek paylaşan bireyleri ifade eder. Örneğin, deprem anında olay yerindeki bir sokakta bulunan vatandaşın binanın sallanmasını ve yıkılması anını telefonuna kaydedip o videoyu sosyal medyada paylaşması, onu bir gazeteci yapmaz fakat paylaştığı içerik tüm dünyada medya organlarında haber olabilir. O görüntüyü depreme ilişkin bilgiyi ekleyip, konum ve kaynak belirterek derleyip haberleştirdikten sonra gazetede, haber portallarında, sosyal medyada ya da televizyonda kullanan gazeteciyse vatandaş gazeteciliği yapmış olur. Bu ayrım, profesyonel gazetecilik ile bireysel tanıklık arasındaki farkı vurgulamaktadır.

Bu makalede amaç, örnek haberler üzerinden yurttaş gazeteciliğinin doğruluk ve güvenilirlik sorunsalını incelemek, bu gazetecilik türünün gazetecilik açısından değerini ve kamu yararına etkisini belirlemeye çalışmaktır. Ayrıca yurttaş gazeteciliği tanımı ve pratiği irdelenerek, haberlerde kullanılan fotoğraf, video ve bilgi içeriklerinin gazetecilik etiği ilkelerine uygunluğu da değerlendirilmektedir.

1. Yurttaş Gazeteciliği Nedir?

1990’lardan itibaren yeni medyanın hızla gelişmesiyle beraber anaakım medyadan uzaklaşan, kitlelerin gücünden yararlanan, geleneksel haber toplama ve raporlama biçimlerine doğrudan meydan okuyan ve çoklukla “Yurttaş Gazeteciliği” olarak adlandırılan bir gazetecilik biçimi ortaya çıktı. Yurttaş gazeteciliği kavramı, 1999’da medya eleştirmeni ve akademisyen Jay Rose’un “What Are Journalists For?” (Gazeteciler Ne İçindir?) adlı kitabında kullanıldıktan sonra yaygınlaşmıştı (Bakır, 2019). Genel görüş yurttaş gazeteciliği kavramının Web 2.0 teknolojisi ile hayatımıza girdiğidir (Birey, 2021). Yurttaş gazeteciliği, toplumun bireysel gazetecilik becerilerini kullanarak haber üretme ve paylaşma sürecidir. Geleneksel medyanın kısıtlamalarını aşarak doğrudan katılım sağlayan bireyler, sosyal medya platformları gibi araçları kullanarak haberleri anında ve gerçek zamanlı olarak paylaşabilmektedirler. Böylece, herkesin etkin bir şekilde haberlere katılması ve görüşlerini ifade etmesi mümkün hale gelmektedir. Günümüzde akademisyenlerce yayınlanmış tezler, makaleler incelenip gazetecilerin yazdıkları da eklenince literatürde üzerinde hemfikir olunan bir ‘Yurttaş gazeteciliği’ tanımı olmadığı görülmektedir. Yurttaş gazeteciliği kimilerine göre bir reform, kimilerine göre geleneğe geri dönüş, kimilerine göre geçici bir moda, kimilerine göre de saçma bir hevestir (Uzun, 2006).  Yurttaş Gazeteciliği, profesyonel olmayan veya sıradan bireylerin akıllı telefonlar veya diğer dijital cihazları kullanarak gerçek zamanlı olarak haber kaydetme ve yayınlama eylemini ifade eder. (Myers, 2012).  Kullanıcı Tarafından Oluşturulan İçerik ise sosyal medya veya bloglar gibi çevrimiçi platformlarda kullanıcılar tarafından oluşturulan ve yayınlanan metin, video, fotoğraf, yorum vb. her türlü içeriği ifade eder. Vatandaşın profesyonel gazetecilerin haber yapma sürecine bilgi, görsel, beyan aktararak yardımcı olduğu durumlardan vatandaş gazeteciliği olarak bahsedenler olduğu kadar vatandaş gazeteciliğini vatandaşın hiçbir profesyonel yardım almadan adeta profesyonel gazeteciler gibi davranarak, içerik ürettiği ve yaydığı durum olarak kabul edenler de vardır. Prof. Dr. Süleyman İrvan blogunda “Tesadüfen olay yerinde bulunan bir kişinin seli kaydedip videosunu sosyal medyada paylaşması o kişiyi gazeteci yapmaz, yapsa yapsa tanık yapar” diyor (İrvan, 2021). Tanım konusunda hemfikir olunmasa da giderek dijitalleşen ve birbirine bağlanan bir dünyada, medya ortamının dramatik bir şekilde değiştiğini herkes kabul etmekte.

2. Yurttaş Gazeteciliğinin Olumlu Yönleri

Yurttaş gazeteciliği, birkaç önemli olumlu yönü beraberinde getirmektedir. Bunlardan ilki hızlı ve anlık haber paylaşımı imkanıdır. Günümüzde teknolojinin ilerlemesiyle birlikte bireyler, yaşanmış olayları hızlı bir şekilde sosyal medya platformları aracılığıyla paylaşabilmektedir. Bu sayede olaylar anında duyurulur ve toplumun bilgilendirilmesi sağlanır. Diğer bir olumlu yön ise farklı bakış açıları ve çeşitlilik getirmesidir. Yurttaş gazetecileri, farklı sosyal, kültürel ve demografik arka planlardan gelmektedir. Bu da haberlerin çeşitlilik kazanmasını sağlar ve farklı perspektiflerin görülmesine imkân tanır. Yurttaş gazeteciliği ile kamunun aktif bir siyasal özneye dönüştürülmesi hedeflenmektedir (Voakes, 2004). Yurttaş gazeteciliği aynı zamanda toplumsal katılım ve demokrasi açısından önemlidir. Bireyler, haberleri paylaşarak toplumsal sorunlara dikkat çekebilir, bilinç oluşturabilir ve demokratik süreçlerde etkin bir şekilde yer alabilirler.

2.1. Hızlı ve Anlık Haber Paylaşımı

Yurttaş gazeteciliği, hızlı ve anlık haber paylaşımı konusunda önemli bir rol oynamaktadır. Sosyal medya platformları ve diğer dijital kanallar sayesinde bireyler, yaşadıkları olayları anında paylaşabilmekte ve bu sayede olayların hızlı bir şekilde duyurulmasını sağlamaktadır. Bir doğal afet veya protesto olayı anında vatandaşlar tarafından kaydedilip paylaşılabilir ve bu sayede toplumun haberdar olması sağlanır. Böylece geleneksel medyadan daha hızlı bir şekilde olaylarla ilgili bilgi alabiliriz.

2.2. Farklı Bakış Açıları ve Çeşitlilik

Yurttaş gazeteciliği, farklı bakış açıları ve çeşitlilik konusunda önemli bir rol oynamaktadır. Yurttaş gazeteciler genellikle farklı sosyal, kültürel ve demografik arka planlara sahip oldukları için, haber olabilecek farklı perspektifler sunabilmektedirler. Bu da bize olayları farklı açılardan değerlendirme imkânı verir. Bir haberin geleneksel medyada sadece tek bir bakış açısıyla sunulduğunu düşünelim. Vatandaşın haber akışına katkısıyla olayın farklı yanlarına da erişebilir ve daha kapsamlı bir değerlendirme yapabiliriz. Bugün internet haberciliği geleneksel gazetecilikten farklı olarak hikayelerin anlatılma şeklini de değiştirdi. Geleneksel haber makaleleri ve yayınları zaman ve yer kısıtlamaları ile sınırlıydı ve gazetecileri karmaşık hikayeleri küçük parçalara ayırmaya zorluyordu. Sosyal medya platformları ise fotoğraf, video ve infografik gibi multimedya unsurlarının kullanımıyla daha derinlemesine hikâye anlatımına olanak tanımaktadır. Bu da gazetecilerin izleyicileri için daha zengin ve daha sürükleyici bir deneyim sunmalarını sağladı.

2.3. Toplumsal Katılım ve Demokrasi

Yurttaş gazeteciliği, toplumsal katılım ve demokrasi açısından büyük bir öneme sahiptir. İzleyici katılımının önündeki engelleri kaldırmış ve tüketim merkezli izleyicileri aktif haber üreticilerine dönüştürmüştür. Bireyleri, haberleri paylaşarak toplumsal sorunlara dikkat çekebilir, halkın bilinçlenmesine katkıda bulunabilir ve demokratik süreçlerde etkin bir şekilde yer alabilir konuma taşımıştır. Bu sayede toplumun farklı kesimleri, düşüncelerini ifade etme ve gündem oluşturma fırsatı bulurlar. Aynı zamanda yurttaş gazeteciliği, geleneksel medyada yer almayan haberleri ortaya çıkarabilir ve böylece demokratik bir toplumda bilginin çeşitliliği ve erişilebilirliği sağlanabilir. İster ana akım medyanın göz ardı ettiği yerel bir mesele hakkında farkındalık yaratmak olsun, ister geleneksel haber kaynaklarının önyargılı anlatımlarını ele almak olsun, yurttaş gazeteciliği bilginin özgürce ve farklı perspektiflerden akmasını sağlayarak demokratik değerlerin korunmasında kritik bir rol oynamaktadır. Yurttaş gazeteciliği, el değmemiş konulardan ve toplumun temsil edilmeyen kesimlerinden gelen hikayelerin küresel bir kitleye ulaşmasını sağladı. Bakış açısı olan herkese bir şans, bir platform verdi. Dahası, kriz zamanlarında, durumun ilk elden, ham görüntülerini sağlayan genellikle yurttaş gazeteciliğidir. Örneğin Arap Baharı sırasında yurttaş gazeteciler, halkın yerelde verdiği mücadelelere uluslararası dikkatin çekilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Yurttaş gazeteciliğinin toplumsal ve teknolojik değişime verilen evrimsel bir yanıt olduğunun farkına varmak önemlidir. Sosyal adalet ve bilgi alanının demokratikleştirilmesi için bir araç olarak önemli bir değere sahiptir. Bu gücü kullanmaya çalışırken, dijital okuryazarlığı teşvik etmek ve içeriğin güvenilirliğini sağlamak için doğruluk kontrolü için etkili platformlar sağlamak çok önemlidir. Bu şekilde yurttaş gazeteciliği bilgili, çeşitli ve canlı bir demokratik topluma etkin bir şekilde katkıda bulunabilir.

Temsili bir demokraside gazetecilik, sağlıklı işleyen bir toplum için elzemdir. Yolsuzluk ve etik dışı uygulamaları ortaya çıkarmak için hükümetin denetim mekanizması olabilir, adaletsizlik ve baskıdan mustarip, yeterince temsil edilmeyen insanların sesleri için bir platform sağlayabilir ve demokratik bir süreç için gerekli olan önemli haberlerden vatandaşları haberdar ederek doğru ve tarafsız bilgi sağlayabilir.

Liberal Demokraside özgür bir basın bazen dördüncü kuvvet ya da demokratik bir hükümetin dördüncü kolu olarak kabul edilir. Gazetecilik işleyen bir Demokrasi için vazgeçilmezdir Gazetecilik liberal demokrasinin kritik bir parçasıdır, öyle ki basın özgürlüğü ve ifade özgürlüğü birçok ülkenin anayasaları tarafından ve uluslararası sözleşmelerle güvence altına alınmıştır.

3. Yurttaş Gazeteciliğinin Olumsuz Yönleri

Yurttaş gazeteciliği, doğası gereği bazı olumsuz yönler içermektedir. Bunlardan ilki doğruluk ve güvenilirlik sorunudur. Gazetecilik mesleğinin temel prensibi olan doğruluk ilkesi, yurttaş gazeteciliğiyle birlikte sarsılmaktadır. Çünkü yurttaş gazetecileri genellikle haberleri orijinal kaynaklardan edinmek yerine sosyal medya veya diğer internet platformları üzerinden paylaşmaktadır. Bu nedenle haberlerin gerçekliği ve doğruluğu konusunda şüpheler oluşabilmektedir. Ayrıca, profesyonel gazetecilik standartlarına uyum eksikliği de bir başka sorundur. Yurttaş gazetecileri, haberleri derinlemesine araştırma ve kaynakları doğrulama konusunda profesyonel gazeteciler kadar yetkin olmayabilir. Bu da yanlış veya eksik bilgilerin yayılmasına neden olabilmektedir. Manipülasyon ve yanlış bilgilendirme ise yurttaş gazeteciliğinin en tehlikeli olumsuz yönlerindendir. Çünkü kişisel veya politik amaçlarla yayılan yanlış veya manipülatif bilgiler, toplumda ciddi bir yanlış anlama ve kaos oluşturabileceği gibi, güven sorunlarına ve toplumsal huzursuzluğa da yol açabilir. Çevrimiçi sosyal platformalar kamusallığın, toplumsallığın ve gizlilik hakkının tesis edilmesinde bir taraftan fırsatlar yaratırken diğer taraftan birtakım zorluklar ortaya çıkarır (Papacharissi, 2020). Sosyal medya gazeteciyi de her zamankinden daha beter bir şekilde siyasal aktöre dönüştürüyor, onu haberciden çok bir aktivist haline getiriyor (Arsan, 2017). 

3.1. Doğruluk ve Güvenilirlik Sorunu

Haber konusu fark etmeksizin geleneksel Türk medyasındaki anlayış; resmi makamların bilgiyi doğru ilettiğidir (Özşirin, 2020). Okurların büyük çoğunluğu da resmî açıklamaları sorgulamadan kabul etmektedir. Bu sebeple Türkiye’de yurttaş gazeteciliği batıdaki örneklerinden çok daha fazla doğruluk ve güvenilirlik sorunuyla karşı karşıyadır. Yurttaş gazeteciliği yapan portal, site, blog ve hesaplar sosyal medya ve diğer internet platformları üzerinden haberleri paylaşırken kaynakları doğrulamak ve haberlerin gerçekliğini sağlamak konusunda profesyonel gazeteciler kadar yetkin olmayabilir. Bu durum, haberlerin doğruluğunu ve güvenilirliğini tartışmaya açar. Yurttaş gazeteciliğinin doğruluk ve güvenilirlik sorunlarının çözümü için kaynakları doğrulama, haberlerin yanlış veya eksik bilgiler içerip içermediğini kontrol etme, gerçekle ilgili iddiaların doğruluğunu araştırma gibi önlemler alınmalıdır. İzleyicinin medya metinlerini çözümleyebilme kapasitesi olarak tanımlanan medya okuryazarlığının gelişmesi kuşkusuz toplumsal aydınlanma için önemli bir gereksinimdir (Güngör, 2022). Bu sayede doğru ve güvenilir haberlere ulaşmak mümkün olabilir.

3.2. Profesyonel Gazetecilik Standartlarına Uygunluk

Yurttaş gazeteciliği, profesyonel gazetecilik standartlarına uyum konusunda zorluklar yaşayabilir. Yurttaş gazetecileri genellikle haberleri anlık olarak paylaşırken, haberin taraflılığını veya manipülasyon içermesini göz ardı edebilirler. Profesyonel gazeteciler ise haberleri derinlemesine araştırır, kaynakları doğrular ve tarafsız şekilde sunmaya çalışırlar. Bu nedenle yurttaş gazeteciliği, haberin gerçekliği ve objektifliği konusunda profesyonel gazetecilik standartlarına tam anlamıyla uyum sağlamakta zorlanabilir. Yurttaş gazetecilerin haberlerini profesyonel bir şekilde değerlendirmek ve doğru bilgiler sunmak için haberin tüm yönlerini objektif bir şekilde değerlendirmeleri önemlidir. Aynı zamanda profesyonel gazetecilerin de yurttaş gazeteciliğine önem vererek, onların haberlerini kontrol edip doğru bilgilere ulaşmaya çalışmaları gerekmektedir.

3.3. Manipülasyon ve Yanlış Bilgilendirme

Yurttaş gazeteciliğinde manipülasyon ve yanlış bilgilendirme riski bulunmaktadır. Yurttaş gazetecileri, haberleri sosyal medya ve diğer internet platformları üzerinden paylaşırken, bilinçli veya bilinçsiz olarak manipülatif veya yanıltıcı bilgiler de yayabilirler. Bu durum, toplumda yanlış anlama, güven sorunu ve huzursuzluk yaratabilir. Haberlerin üretilme hızı ve anlık paylaşım süreci, doğruluk kontrollerinin yapılmadan bilgilerin yayılmasına yol açabilmektedir. Bu nedenle doğruluk kontrolü yapmadan veya kaynaklarını doğrulamadan haberleri paylaşmamak, manipülasyon ve yanlış bilgilendirme riskini azaltmak adına önemlidir. Ayrıca, yurttaş gazetecilerin haberleri için güvenilir kaynaklardan doğrulama yapmaları ve objektif bir şekilde bilgi sunmaları gerekmektedir.

4. Yurttaş Gazeteciliğinin Gazetecilik Açısından Değeri

Yurttaş gazeteciliği, gazetecilik açısından önemli bir değere sahiptir çünkü haber kaynaklarının çeşitliliğini arttırarak farklı perspektiflerden haberlerin yayılmasını sağlarlar. Haberi aktaran yurttaşlar olayları doğrudan yaşayan ve tanıklık eden kişilerdir. Yurttaş gazetecileri, hızlı ve etkili bir şekilde haber üretimi yaparak toplumun gündemine önemli meseleleri taşırlar. Bu sayede geleneksel gazetecilikten farklı bir haber akışı sağlayarak medya çeşitliliğini ve demokratik katılımı arttırır. Dijital çağda sosyal medya, haberlerin bildirilme, paylaşılma ve tüketilme biçiminde bir devrim yarattı. Facebook, Twitter ve Instagram gibi platformların yükselişiyle birlikte gazeteciler artık gerçek zamanlı bilgiye eşi benzeri görülmemiş bir erişim sağlarken izleyicileriyle de doğrudan bir iletişim hattına sahip oldular. Bu durum gazetecilik alanında derin bir etki yaratarak hem hikayelerin anlatılma şeklini hem de gazetecinin modern medya ortamındaki rolünü dönüştürdü. Özellikle X.com (Twitter) gibi platformlar gazetecilerin uzmanları, politikacıları ve görgü tanıklarını takip edebildiği ve onlarla etkileşime geçebildiği sanal haber odaları haline geldi. Bu da gazetecilerin bilgi toplamasını, gerçekleri doğrulamasını ve potansiyel görüşmecilere ulaşmasını kolaylaştırdı. Buna ek olarak, sosyal medya, gazetecilerin izleyicileriyle gerçek zamanlı olarak etkileşime geçmesine olanak tanıyarak daha önce mevcut olmayan doğrudan bir iletişim olanağını sağladı.

4.1. Haber Kaynaklarının Çeşitliliği

Yurttaş gazeteciliği, haber kaynaklarının çeşitliliğini artırır. Yurttaş gazetecileri, olayların doğrudan tanığı ve içinde bulunduğu kişiler olduğu için yerel ve küçük ölçekli haberleri daha fazla paylaşma imkanına sahiptirler. Böylece geleneksel medyanın ulaşamadığı veya göz ardı ettiği konulara dikkat çekerek haber çeşitliliğini artırırlar. Yurttaş gazetecileri, halkın içinden gelen haberler sunarak çeşitli bakış açılarını yansıtan ve toplumun farklı kesimlerinin sesini duyurabilen bir kaynak olurlar.

4.2. Alternatif Haber Kanalları ve Rekabet

Yurttaş gazeteciliği, alternatif haber kanallarının ortaya çıkmasını sağlar ve medya rekabetini arttırır. Geleneksel medya organlarına alternatif olarak ortaya çıkan yurttaş gazeteciliği, daha çeşitli ve farklı kaynaklardan haberleri sunar. Bu da medyadaki rekabeti arttırır ve daha güvenilir haberlerin yayılmasını sağlar. Ayrıca yurttaş gazeteciliği, haberlerin sağlıklı bir şekilde denetlenmesini ve topluma ulaşmasını sağlayan bir mekanizma olarak hizmet verir.

4.3. Hızlı ve Etkili Haber Üretimi

Yurttaş gazetecileri, olayların olduğu anlarda orada bulunarak anlık olarak haber yapabilir ve bunu hızla paylaşabilirler. 21. yüzyılın hızlı teknolojik gelişmeleri, haberleri nasıl ürettiğimiz, tükettiğimiz ve paylaştığımız da dahil olmak üzere hayatımızın birçok yönünü adeta yeniden şekillendirerek devrim yaptı Yurttaş gazeteciliği ve kullanıcı tarafından oluşturulan içerik yani user generated content (UGC) bu devrimin bir parçası. Haber endüstrisini demokratikleştiriyor ve geleneksel medyayı derin bir şekilde etkiliyorlar. Teknolojik gelişmeler ve dijitalleşme dizginleri geleneksel medya kuruluşlarının elinden almış, eski gazetecilik normlarını sarsarak daha kapsayıcı, dinamik ve şeffaf haberciliğin ve haber tüketiminin önünü açmıştır. İnsanlara, küresel olarak kolayca erişilebilen platformlarda olayları gerçek zamanlı olarak rapor etme olanağı sağlamıştır. Bu anındalık ve çiğlik, genellikle daha yavaş ve gösterişli yayınlar yapan geleneksel medyayla keskin bir tezat oluşturuyor. Bu değişim, haberlerin tweetler, paylaşımlar ve canlı yayınlar aracılığıyla neredeyse yıldırım hızıyla yayılmasıyla, eskisinden çok daha hızlı bir haber döngüsüyle sonuçlandı. Kullanıcı tarafından oluşturulan içerik (UGC), medya sektöründe de güçlü bir trend oluşturuyor. UGC’nin gücünü ve potansiyelini fark eden haber platformları, genellikle bunu haberlerine entegre ederek olaylara daha geniş bir bakış açısı kazandırıyor ve vatandaş gazeteciliği yapıyor. Yurttaş kaynaklı haberler çoğunlukla profesyonel gazetecilerin haberlerinden önce dolaşıma giriyor. Bu durum genel okur kitlesinin ana akım medyaya olan güvenini azaltmıştır (Noor, 2017). Dahası, UGC’nin güvenilirliği arttıkça, izleyiciler yalnızca tüketici olmaktan çıkıp haber üretiminin aktif katılımcıları haline gelecekler ve on yıllardır süregelen üretici-tüketici paradigması net bir şekilde sarsılacak.

5. Yurttaş Gazeteciliğinin Kamu Yararına Etkisi

Yurttaş gazeteciliği, hızlı ve etkili haber paylaşımı, görmezden gelinen konulara dikkat çekme ve toplumsal bilincin artması gibi birçok kamu yararına etkileri bulunmaktadır. Bu etkilerden biri olan olayların hızlı ve doğru şekilde paylaşılması, yurttaşların anlık olarak meydana gelen olayları takip edebilmesini sağlar. Böylelikle halk, güncel gelişmelerden haberdar olur ve gerektiğinde önlem alabilir. Bilginin daha fazla demokratikleşmesini teşvik ederek haber endüstrisini daha az tepeden inmeci, daha kapsayıcı ve ilgi çekici hale getirdiler (Jones, 2022). Arap Baharından Gezi Parkına, Turuncu Devrimden Black Lives Matter protestolarına kadar, vatandaş gazeteciler ve UGC yaratıcıları, siyasi veya ticari önyargılarla lekelenmemiş gerçek zamanlı güncellemeler sağlamada çok önemli roller oynadılar. Bu trendler yükselmeye devam ettikçe, geleneksel medya kuruluşları yapılarını değiştirmek, çoklu platform stratejilerini benimsemek durumunda kalıyorlar. Büyük medya kuruluşları da kullanıcı tarafından oluşturulan içerikleri anlatılarına dahil ederek vatandaş gazeteciliğini yapıyor. Bu önemli değişimler, daha etkileşimli ve katılımcı bir haber kültürüne doğru bir evrime işaret ediyor. Yurttaş gazeteciliği sayesinde olaylar hızlı ve doğru bir şekilde paylaşılır. Yurttaşlar, sahip oldukları cep telefonları ve diğer teknolojik araçlar kullanarak anlık olarak fotoğraf ve video çekip bu içerikleri sosyal medyada paylaşabilirler. Doğru bilgi paylaşımıyla isyanlara, doğal afetlere veya diğer acil durumlara daha hızlı müdahale edilebilir. Böylece yurttaşlar, kamu yararına büyük bir katkıda bulunurlar.

5.1. Yurttaşların Görmezden Gelinen Konulara Dikkat Çekmesi

Yurttaş gazeteciliği, medyanın ya da resmî kurumların ilgisini çekmeyen veya göz ardı edilen konulara dikkat çekme fırsatı sunar. Yurttaşlar, kendi deneyimlerine veya gözlemlerine dayanarak çeşitli sosyal, politik veya çevresel konular üzerine haberler hazırlayabilirler. Bu sayede, önemli ancak gündemde yer almayan konular kamuoyunun dikkatine sunulur. Yurttaşlar bu şekilde toplumun genel ilgisini çekmek ve sorunları çözmek amacıyla özveriyle çalışırlar.

5.2. Toplumsal Bilincin Artması ve Dönüşüm

Yurttaş gazeteciliği, aktif medya tüketimi ve katılımı teşvik ederek toplumsal bilinci artırır ve dönüşüm sağlar. Yurttaşlar, haberlerin sadece tüketici değil aynı zamanda üretici konumunda olabilirler. Bu şekilde bireyler, daha eleştirel düşünebilme becerisi kazanır ve çeşitli perspektiflerden haberleri değerlendirirler. Toplumsal bilincin artmasıyla birlikte ise bireyler, daha bilinçli seçimler yapar, demokratik katılımı artırır ve toplumsal sorunların çözümüne katkıda bulunurlar. Yurttaş gazeteciliği ve kullanıcı tarafından oluşturulan içeriğin ortaya çıkışı, haberlerin oluşturulması ve dağıtımını demokratikleştirerek haber endüstrisini yeniden şekillendiriyor. Bu değişiklikler kendi paylarına düşen zorlukları ortaya çıkarsa da daha kapsayıcı, çeşitli ve gerçek zamanlı bir haber ortamı potansiyeli taşımaktadır.

6. Yurttaş Gazeteciliğinde Fotoğraf ve İçerik Etik İlkeleri

Hiçbir etik kural her durumu kapsayamasa da yurttaş gazetecilerin de etik kurallarının olması ve bunun ne olduğu konusunda şeffaf olmaları önemlidir. Yurttaş gazeteciliği, fotoğraf ve içerik paylaşımında etik ilkelerin önemli bir rol oynadığı bir alanı kapsamaktadır. Yurttaş gazeteciliğinde, doğru ve güncel bilgilerin kamuoyuyla paylaşılmasının yanı sıra, fotoğrafın da haber değerlendirmesinde önemli bir rolü bulunmaktadır. Fotoğraflar, haberin anlaşılması, olayın doğru bir şekilde aktarılması ve okuyucuların ilgisini çekmesi açısından önemlidir. Ancak, fotoğrafların manipülasyona uğrama ve gerçeklik sorunu gibi riskleri de bulunmaktadır. Bu nedenle, içerik oluşturan yurttaş gazetecilerin fotoğrafları objektif bir şekilde kullanması ve haberin gerçekliğini koruması gerekmektedir. Ayrıca, içeriğin tarafsızlık ve gizlilik ilkelerine uyumlu olması da önemlidir. Yurttaş gazeteciliğinde fotoğraf ve içerik etik ilkelerine uyum, haberin doğruluğunu ve güvenilirliğini artırmaktadır. Bu nedenle, yurttaş gazetecilerin haber fotoğraflarını doğru bir şekilde değerlendirmesi ve manipülasyonlara karşı dikkatli olması gerekmektedir. Toplumsal sorumlulukla hareket eden yurttaş gazeteciler, doğru ve etik değerlere uygun fotoğraf ve içerik paylaşımında bulunmalıdır.

6.1 İçeriğin Tarafsızlık ve Gizlilik İlkelerine Uyumu

Yurttaş gazeteciliğinde içeriğin tarafsızlık ve gizlilik ilkelerine uyumu büyük önem taşır. Tarafsızlık, haberin objektif bir şekilde sunulması ve kişisel ön yargılardan arındırılması anlamına gelir. Yurttaş gazeteciler, haber konularını tarafsız bir şekilde ele almalı ve çeşitli bakış açılarını yansıtabilmelidir. Konuya ilişkin tüm kaynaklara ulaşılması ve görüşlerinin gazeteci tarafından birebir alınması ilkesine uyulmalıdır (Özşirin, 2020) Ayrıca, haber içeriğinde gizlilik ilkesine de dikkat edilmelidir. Kişisel verilerin korunması ve haber içeriğinde gizliliği gerektiren durumlarla ilgili hassasiyet gösterilmesi önemlidir. İçeriğin tarafsızlık ve gizlilik ilkelerine uyumlu olması, yurttaş gazeteciliğinin etik değerlerini korumasını sağlar.

Sonuç

Yurttaş gazeteciliği, gelişen teknolojiyle birlikte hızlı ve anlık haber paylaşımını sağlamakta, farklı bakış açılarını ve çeşitliliği desteklemekte ve toplumsal katılım ve demokrasiyi güçlendirmektedir. Ancak, doğruluk ve güvenilirlik sorunları, profesyonel gazetecilik standartlarına uygun olmama ve manipülasyon ile yanlış bilgilendirme gibi olumsuz yönleri de bulunmaktadır. Yine de yurttaş gazeteciliği, haber kaynaklarının çeşitliliğini artırarak gazetecilik açısından değerli bir katkı sunmakta, alternatif haber kanallarını destekleyerek rekabeti güçlendirmekte ve hızlı ve etkili haber üretebilme imkânı sağlamaktadır. Ayrıca, yurttaş gazeteciliği olayların hızlı ve doğru şekilde paylaşılmasını sağlayarak kamu yararına etki yapmakta, görmezden gelinen konulara dikkat çekilmesine olanak tanımakta ve toplumsal bilincin artmasına ve dönüşümüne katkı sağlamaktadır. Fotoğraf ve içerik etik ilkeleri doğrultusunda yapılması gereken çalışma ise haberlerde fotoğrafın rolü, manipülasyon ve gerçeklik sorunu ve içeriğin tarafsızlık ve gizlilik ilkelerine uyumu gibi önemli noktalara dikkat çekmektedir. Yurttaş gazeteciliği gerek olumlu yönleriyle gerekse de olumsuz yönleriyle ele alındığında, gazetecilik alanında önemli bir araç olarak karşımıza çıkmaktadır. Geleneksel gazetecilik, çıkar çatışması, sansasyon, haberi görüşten ayırma ve tarafsız habercilik gibi kavramları kapsayan ve yıllar boyunca üzerinde düşünülerek ve geliştirilerek hazırlanmış bir dizi yerleşik etik ilkeye bağlıdır. Geleneksel medya kuruluşları bazen haberlerin doğruluğunu yayınlamadan önce kontrol eden ekiplere ve yapımcılara sahiptir ve böylece halka ulaşan haberlerin kesin, doğru ve güvenilir olmasını sağlarlar. Öte yandan yurttaş gazeteciler bu tür kaynaklardan yoksundur. Bu tür profesyonel kuralların dışında kalan vatandaş gazeteciler, tarafsızlığın ve adil haberciliğin eksikliğine yol açarak çizgileri bulanıklaştırabilir. Profesyonel gazetecilerin tabi olduğu denetim ve denge mekanizmalarının yokluğu, vatandaşların önyargıları, niyetleri ya da sadece cehaletleri nedeniyle yanlış bilgi yaymalarına neden olabilir. Dahası, dijital platformların sağladığı anonimlik kötüye kullanıma yol açabilir. Yurttaş gazetecilerin takma isimlerin arkasına saklanıp yalan haber yaymalarını engelleyecek hiçbir şey yok. Bu sadece güvenilirliklerini zedelemekle kalmaz, aynı zamanda itibar kaybından şiddete teşvik etmeye kadar uzanan sonuçlara yol açabilir. Kişisel algılara veya doğrulanmamış kaynaklara dayalı bilgiler yayınlayabilirler. Bir olay hakkında ilk yayın yapan olma telaşının doğruluktan ziyade hıza öncelik verebileceği krizler veya son dakika haberleri sırasında özellikle dikkatli olunmalıdır. Artan “yalan haber” vakaları, gazetecilikte gerçeğin rolü hakkında küresel bir tartışmanın fitilini ateşlemiştir.

Yurttaş gazeteciliğinin, gündelik vatandaşların hikayelerini ve anlatılarını paylaşmaları için güçlendirici bir platform sağladığı doğru olmakla birlikte, önemli zorluklarla karşı karşıya olduğu da aynı derecede açıktır. Medya okuryazarlığı eğitimi, yurttaş gazeteciliği ile ilgili etik ve doğruluk sorunlarının birçoğunun ele alınmasında yapıcı olabilir. Bu, yurttaş gazetecilere doğruluk kontrolünün nasıl yapılacağının, kaynak güvenilirliğinin öneminin öğretilmesini ve gazetecilik etiği konusunda eğitim verilmesini içerebilir. Ayrıca, sosyal medya platformları ve diğer kuruluşlar, sitelerinde paylaşılan haber içeriğini düzenlemek ve doğrulamak için daha fazla sorumluluk almalıdır.

Tükettiğimiz içeriği eleştirel bir gözle değerlendirmek, doğruluğunu kontrol etmek ve şeffaflık talep etmek haber tüketicileri olarak bizim sorumluluğumuzdur. Her ne kadar bu gazetecilik biçimi bizi olaylara daha da yaklaştırsa da bazen rahat edemeyeceğimiz kadar sorun olabileceğinin farkında olmalıyız. Dolayısıyla, tüm yararları ve tuzaklarıyla yurttaş gazeteciliğinin çalkantılı sularında gezinme gücünü nihai olarak elinde tutan şey, dikkatli etkileşimimiz ve haberleri sorumlu bir şekilde tüketmemizdir.

Önemli siyasi, ekonomik ve sosyal kararların tükettiğimiz bilgilere bağlı olduğu bir dünyada yaşıyoruz. Eğer bu bilgiler yanlış ya da hatalıysa, yanlış bilgilendirilmiş kararlara yol açarak potansiyel olarak çok daha ağır sonuçlar doğurabilir. Doğruluk kontrolü yaparak gazeteciler, halkın mantıklı yargı ve kararlar vermek için kullanabileceği doğru bilgileri almasını sağlar ve demokrasiyi en temel düzeyde güçlendirir. Doğruluk kontrolü aynı zamanda özellikle güç ve nüfuz sahibi kişilerin hesap verebilirliğini de teşvik eder. Gazeteciler bu kişilerin açıklamalarını, iddialarını ve verilerini titizlikle inceleyerek gücün kontrolsüz kalmamasını sağlar. Kamuya mal olmuş bir kişi sözlerinin doğruluğunun kontrol edilebileceğini fark ettiğinde, iddiaları konusunda ihtiyatlı davranma olasılığı artar, şeffaflık artar ve hesap verebilir bir yönetim gerçekliği teşvik edilir. Bununla birlikte, doğruluk kontrolünün önemi, izleyicilerin haberlerin gerçekliğini ayırt etmedeki rolünü azaltmaz. Herkesin özgürce içerik yayınlayabildiği yurttaş gazeteciliği çağında, kamuoyu da doğruluk kontrolü sorumluluğunu paylaşmaktadır. Haber tüketicilerinin pasif alıcılar değil eleştirel düşünürler olmaları, bilgiyi incelemeleri, kaynağını sorgulamaları ve dolayısıyla gerçeğin korunmasında aktif rol oynamaları gerekmektedir.

_{Gürkut Gürsoy, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Ana Bilim Dalı}

Kaynakça

Arsan, E. (2017, Ocak 20). Gazetecilik bitti, aktivizm verelim. Evrensel.net: https://www.evrensel.net/yazi/78322/gazetecilik-bitti-aktivizm-verelim adresinden alındı

Bakır, O. (2019, 04 29). Yurttaş gazeteciliği aktivizm midir? journo.com.tr: https://journo.com.tr/yurttas-gazeteciligi-aktivizm-midir adresinden alındı

Birey, A. K. (2021). Gazetecilikte Uzmanlaşma Alanları. M. Ş. İlhan içinde, Gazetecilikte Uzmanlaşma Alanları (s. 244). İstanbul: Pelikan Yayınevi.

Güngör, N. (2022). Medya Okuryazarlığı. N. Güngör içinde, İletişim Kuramlar ve Yaklaşımlar (s. 301-310). Ankara: Siyasal Kitabevi.

İrvan, S. (2021, Mayıs 4). YURTTAŞ GAZETECİLİĞİ NEDİR NE DEĞİLDİR? Yeni Medya ve Gazetecilik: https://suleymanirvan.blogspot.com/2017/08/yurttas-gazeteciligi-nedir-ne-degildir.html adresinden alındı

Jones, P. C. (2022). Le rapport 2022 de la Directrice générale sur la sécurité des journalistes et le danger d’impunité. Paris: UNESCO.

Myers, S. (2012, 5 7). Missourian editor says integration of citizen journalism is working. Poynter.org: https://www.poynter.org/?s=citizen+journalism adresinden alındı

Noor, R. (2017, Ocak). Citizen Journalism vs. Mainstream Journalism: A Study on Challenges Posed by Amateurs. Athens Journal of Mass Media and Communications, s. Volume 3, Issue 1 – Sayfa 55-76.

Özşirin, S. (2020). Bir Yurttaş Gazeteciliği Pratiği: Papiroom Örneği. G. E. Atalay içinde, Yeni Medya ve Alternatif Gazetecilik (s. 193). İstanbul: Hiperyayın.

Papacharissi, Z. (2020). Sensiz, Ben Hiçbir Şeyim: Twitter’da Benliğin Gösterileri. F. Aydoğan içinde, Yeni Medya Kuramları -II- (s. 164). İstanbul: Der Yayınları.

Sönmez, G. (2017). YENİ İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ BAĞLAMINDA YURTTAŞGAZETECİLİĞİ UYGULAMALARININ GELİŞMESİ. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 51, 475-491.

UVA Persvoorlichting . (2018). Politieke communicatie Journalistiek en media. Communicatiewetenschap (s. 3-4). Amsterdam: Universiteit Van Amsterdam.

Uzun, R. (2006). Gazetecilikte Yeni Bir Yönelim: Yurttaş Gazeteciliği. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. Sayı 16, Sayfa 633.

Voakes, P. (2004). “A Brief History of Public Journalism”. Fall: National Civic Review.

Ek olarak Twitter(X) ve internet haber sitelerinden haberlere ilişkin ekran görüntüleri kullanılmıştır.